خازني

ابوالفتح عبدالرحمان منصور خازني مكانيك­دان، فيزيك­دان، رياضي­دان و اختر­شناس مشهور كه در شهر مرو رشد يافت و در دستگاه سلجوقيان به امور علمي می­پرداخت. مشهورترين اثر وي كتاب ميزان الحكمه (نوشته شده در حدود سال 515 ق) از مهم­ترين كتب در فن حيل است. مكانيك آبگونه ها (هيدروليك)، ايستا شناسي (هيدرو استاتيك)، به ويژه ديدگاه­هاي وي درباره مراكز ثقل، تعادل اجسام، وزن مخصوص، چگالي سنجي، و بالا برها، ترازوها، زمان­سنج­ها و فنون ساختن و به كار بستن آنها و مانند اين­ها، در كتاب مذكور با تبيين رياضي- هندسي بحث شده كه متضمن طرح­ها و تصاوير آلات و ابزارها هم است. همچنين نشانگر پيشرفتي بيشتر در اين رشته به نظر مي­رسد.

خازني با پيروي از ابن هيثم و بيروني در پژوهش­هاي ايستاب­شناسي به پيشرفت بيشتري دست يافت. وي ايستاب­شناسي را همراه با مكانيك مورد مطالعه قرار داد و به ويژه به مفهوم مركز ثقل و كاربرد آن در ترازو توجه فراوان كرد. كوششش­هاي وي پس از يك سده توسط ابوالعز الجزري دنبال شد. خازني استاد مسلم علم ترازو يا ميزان بود. كتاب ميزان الحكمه وي، اثر برجسته در اين علم است كه در آن، او نظر دانشمندان مقدم بر خود همچون رازي و بيروني و خيام را نيز آورده است. به ويژه اين نكته جالب توجه است كه خازني اسبابي را وصف كرده كه بنا به گفته او، بيروني آن را در اندازه­گيري­هاي معروف خود از وزن مخصوص اجسام گوناگون به كار مي­برده است، چه خود بيروني هرگز در آثار خود به روشي كه براي اين منظور داشته انكار نكرده است. آلدوميه لي، مورخ ايتاليايي، وزن مخصوص­هاي اندازه­گيري شده توسط بيروني و خازني را در جدولي آورده و آنها را با اندازه­هاي جديد مقايسه كرده است (جدول 1). خازني شرح مفصلي درباره نظريه ترازو و مركز ثقل و راه كلي بكار بردن ترازو براي اندازه­گيري وزن مخصوص اجسامي كه از يك يا دو ماده ساخته شده­اند، آورده است.

خازني را پيشگام تعيين وزن مخصوص مايعات و مواد مركب به شمار مي­آورند. او گرانش روي سيالات را مطرح مي­كند و مي­گويد حركت اجسام در مايعات وابسته به مقاومت مايع است. همين گفته را فخر رازي تأييد مي­كند و مي­گويد مقدار مقاومت در برابر حركت، وابسته به جنس سيال حرکت کننده در محيط است.

خازني به تأثير مقدار فشار هوا بر وزن اجسام اشاره­اي دقيق دارد و بر توريچلي و پاسكال و بويل، چند سده­ای پيشي گرفته است، او قانون ارشميدس درباره مايعات را به گازها تسري داده است.

خازني در علم سكون (استاتيك) ضمن تأكيد و تأييد ديدگاه بيروني درباره اصل جاذبه، مي­افزايد كه اختلاف قوه جذب وابسته به مسافت بين جسم و مركز كره زمين است.